Η Ιθάκη παρουσιάζει πλούσιο διαμελισμό στις ανατολικές ακτές, που χαρακτηρίζονται από πολλούς κόλπους και ακρωτήρια. Το βορειότερο άκρο του νησιού αποτελεί το ακρωτήριο Μέλισσα, ενώ το νοτιότερο το ακρωτήριο Άγιος Ανδρέας. Ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα παρεμβάλλονται ο όρμος Φρικών, το ακρωτήριο Μαυρωνάς, το ακρωτήριο Άγιος Ηλίας, ο κόλπος Μώλου, το ακρωτήριο Σχοίνος και άλλα ακρωτήρια. Το μήκος των ακτών φτάνει συνολικά τα 101 km. Στο νησί δεν υπάρχει εξ ορισμού κάποιο βουνό, αλλά υπάρχουν οι λόφοι Νηρίτο Όρος (806 μέτρα) και το Μεροβίγλι (669 μέτρα).
Χαρακτηριστικό του νησιού είναι τα άγονα εδάφη του και η λειψυδρία, που εμποδίζουν την ανάπτυξη γεωργίας. Το νησί στηρίζεται οικονομικά κυρίως από τον τουρισμό και την αλιεία. Το όνομα του νησιού είναι γνωστό από την αρχαιότητα, καθώς αναφέρεται στην Οδύσσεια, κάποιες νεότερες μελέτες όμως αμφισβητούν κατά πόσο η σημερινή Ιθάκη ταυτίζεται με την Ομηρική[1]. Η γενική εκτίμηση των ειδικών δέχεται την ταύτιση της σημερινής με την ομηρική Ιθάκη, εξηγώντας ότι οι διαφορές από την περιγραφόμενη τοπογραφία στην Οδύσσεια προέκυψαν είτε λόγω άγνοιας της τοπογραφίας του νησιού από τον ποιητή, είτε λόγω «ποιητικής αδείας».
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ: Οι παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα, τα γλωσσικά ιδιώματα, τα τραγούδια, τα μοιρολόγια, οι θρησκευτικοί εορτασμοί και προκαταλήψεις μαζί με την αρχιτεκτονική, τις τέχνες και τα γράμματα, είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα στοιχεία ενός τόπου που διαμορφώθηκαν μέσα από την ιστορική πορεία και τους πολύπλευρους επηρεασμούς.
Στην Ιθάκη όπως και στα υπόλοιπα Επτάνησα, η ενετική κατοχή άφησε πιο έντονα τα χνάρια της στην πολιτιστική εξέλιξη επηρεάζοντας την γνώριμη επτανησιακή παράδοση που σήμερα διατηρείται πιο πολύ στη Ζάκυνθο, την Κέρκυρα ή την Κεφαλονιά.
Η φτωχή και άγονη Ιθάκη δεν μπόρεσε να κρατήσει τους κατοίκους της που στράφηκαν στην μετανάστευση ή το ναυτικό επάγγελμα για εξεύρεση πόρων ζωής, ιδίως κατά τον 20ο αιώνα η αραίωση του πληθυσμού παίρνει μεγάλες διαστάσεις.
Έτσι η Ιθάκη επηρεάζεται πάντα από διάφορα πολιτισμικά στοιχεία που έφεραν πίσω οι πολλοί και διάφοροι 'Οδυσσείς', ενώ αφομοίωνε και κρατούσε μόνο αυτές τις νέες τάσεις που ήταν ευεργετικές για το νησί, σε σχέση με τους καιρούς (χρονική περίοδο) και τις ανάγκες των κατοίκων της.
ΙΔΙΩΜΑΤΣΜΟΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ:
- διανεύομαι: διαννούμαι
- αγλοιά: αλοίμονο
- βολεί: βολεύει
- κούρταλα: θόρυβος, χτύπημα
- όρτζα: κόντρα στο καιρό
- πότζα: πρίμα με το καιρό
- μπιστιού: δανεικά
- αχνίτικα: από άχνη, άσπρο αλεύρι
- πελελοί: τρελοί
- περάτης: πειρατής
- παντρέχω: προβλέπω
- λίμπα: γούρνα
- πρεβατώ: περπατώ
- αμάχη: τσακωμός
- μπασιά: είσοδος
- πάστρα: καθαριότητα
Προτομή του Οδυσσέα: Διαβάστε το 'Ευχήν Οδυσσεί' στη προτομή του Οδυσσέα που βρίσκεται στο πάρκο της πλατείας του χωριού Σταυρός.Ανωγή - Κοίμηση της Θεοτόκου: Στολίδι του χωριού της Ανωγής η εκκλησία χτισμένη από τον 12ο αιώνα με θαυμάσιες τοιχογραφίες και το βενετσιάνικης τεχνοτροπίας καμπαναριό της.
Ανωγή - Μενίρ: Στην περιοχή του χωριού της Ανωγής υπάρχουν σκορπισμένοι τεράστιοι ογκόλιθοι που ονομάζονται 'μενίρ'.Ο Αράκλης, είναι ο σπουδαιότερος και περιεργότερος αυτών των παραδόξως διαμορφωμένων πέτρινων όγκων.Ο τεράστιος αυτός μονόλιθος που βρίσκεται λίγο πιο κάτω των σπιτιών του χωριού έχει ύψος 9μ και επικάθεται σε πλατύτερο βράχο που αποτελεί το βάθρο του.Το σχήμα του είναι περίπου ατρακτοειδές με τις επιφάνειές του, της ανατολικής και δυτικής πεπιεσμένες.Αύλακες διαβρωσιογενείς παρατηρούνται στο βράχο, ιδίως κατά τη βόρεια επιφάνεια και προς τα άνω τελειώνει σε αιχμηρή κορυφή. Παρουσιάζει δε τέτοια κανονικότητα ο περίεργος αυτός βράχος, ώστε με πρώτη ματιά νομίζει κανείς ότι πρόκειται για τεχνιτά επεξεργασμένο λίθο, περι οβελίσκου, κατασκευασθέντος από ανθρώπινο χέρι και όχι περι φυσικού βράχου που έλαβε την περίργη εκείνη μορφή από αποσάρθρωση.
Άλλος αξιοπρόσεκτος ογκόλιθος είναι αυτός που ονομάζεται Καβελλάρης (επειδή μοιάζει με ιππέα).
Κιόνι: Παραδοσιακό επτανησιακό χωριό μ ένα γραφικό λιμανάκι όπου αράζουν δεκάδες κότερα το καλοκαίρι, άλλοτε καταφύγιο και ορμητήριο των πειρατών. Την είσοδο του κόλπου στολίζουν τρεις μισοερειπωμένοι μύλοι.
Ιθάκη (Βαθύ): Πρωτεύουσα του νησιού, ολόκληρος ο οικισμός της πόλης αποτελεί αξιοθέατο, γιατί διατηρεί τον παλαιό Επτανησιακό ρυθμό δόμισης και έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός από το 1982, με τον εξαιρετικής ομορφιάς φυσικό κόλπο, που κλείνει στην αγκαλιά του το μικρό νησάκι 'Λαζαρέτο'.
Σπήλαιο των Νυμφών: Στο σπήλαιο αυτό που λέγεται και 'Μαρμαροσπηλιά', με δύο εισόδους, μία για τους Θεούς και μία για τους θνητούς και υπέροχους σταλακτίτες, όπου κατά τον Όμηρο, έκρυψε ο Οδυσσέας τα δώρα του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου.
Παλαιοχώρα: Από το Περαχώρι μονοπάτι οδηγεί στην ερειπωμένη μεσαιωνική Παλαιοχώρα, όπου βρίσκονται εκκλησίες με υπέροχες βυζαντινές τοιχογραφίες.
Αλαλκομενές: Στην κορυφή του λόφου Αετός βρίσκεται η Αρχαία Ακρόπολη, που οι ντόπιοι ονομάζουν παλάτι του Οδυσσέα. Μπορεί να είναι η πόλη των Αλαλκομενών, μπορεί και η 'Ιθακησίων Πολιτεία' του Αριστοτέλη.
Πηλικάτα: Κοντά στον Σταυρό στα Πηλικάτα, τοποθετείται η πόλη του Οδυσσέα, σύμφωνα με την Ομηρική περιγραφή, ότι βρισκόταν σε σημείο που είχε θέα τρεις θάλασσες και το περιτριγύριζαν τρία βουνά. Εδώ βρίσκεται και το αρχαιολογικό μουσείο του Σταυρού όπου εκτίθενται ευρήματα της Μυκηναϊκής και Κορινθιακής περιόδου.
Ιερά Μονή των Καθαρών: Η Ιερά Μονή των Καθαρών, προσκύνημα και σημείο αναφοράς για τους απανταχού της γης Ιθακήσιους, είναι κτισμένη στη νοτιο-ανατολική κορυφή του Ομηρικού όρους Νήριτο, σε μια όμορφη γωνία, 600μ περίπου από την θάλασσα και σε απόσταση 15 χλμ. από το Βαθύ. Η ζωή του Μοναστηριού αρχίζει γύρω στα 1696.Η ιστορία όμως της εικόνας της Παναγίας, είναι ακόμα πιο παλιά, όπως αναφέρει ο Πατέρας Θεοδόσιος Δενδρινός στη β΄ έκδοση του βιβλίου ' Το Μοναστήρι της Παναγίας των Καθαρών Ιθάκης'. Το όνομα 'Καθαρά' προέρχεται από τη λέξη 'κάθαρα', που στην τοπική διάλεκτο σημαίνει τα ξερόκλαδα και τους μικρούς θάμνους που κόβονται και καίγονται για να καθαρίσει κάποιος τόπος. Επειδή λοιπόν την ιερή εικόνα του Γενεσίου της Θεοτόκου τη βρήκαν με θαυματουργό τρόπο μέσα στα καιόμενα κάθαρα, την ονόμασαν «Καθαριώτισσα».
Η σωζόμενη μέχρι σήμερα παράδοση λέει ότι βοσκοί Ηπειρώτες καταδιωκόμενοι από τους Τουρκαλβανούς άφησαν τον τόπο τους και κατέφυγαν στην Ιθάκη όπου εγκαταστάθηκαν στο όρος Νήριτον στη θέση ‘’Μαζός’’ 400μ περίπου, απέναντι από το σημερινό μοναστήρι. Μέσα στα λίγα υπάρχοντά τους, ανακάλυψαν ότι έλειπε η θαυματουργή εικόνα που απεικόνιζε το Γεννέσιο της Θεοτόκου.
Κάποια νύχτα, βλέπουν εκεί που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Μοναστηριού, ένα εκτυφλωτικό φως. Παρ’ όλες τις έρευνες στο σημείο εκείνο δεν βρήκαν τίποτε. Το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβανόταν για αρκετές νύχτες, οπότε σκέφτηκαν να κόψουν και να κάψουν τους θάμνους και τα ξερόκλαδα για να καθαρίσει ο τόπος ώστε να δουν τι συμβαίνει. Όταν έσβησε η φωτιά διέκριναν μία εικόνα χωρίς να είναι καμένη. Έτσι αναγνώρισαν όλοι την εικόνα του Γεννεσίου της Θεοτόκου, που είχαν στην Ήπειρο. Στο σημείο εκείνο έκτισαν μια μικρή εκκλησία για να βάλουν μέσα την θαυματουργή εικόνα. Άλλη εκδοχή για την ονομασία είναι ότι ιδρύθηκε από οπαδούς της Καθολικής αίρεσης των Καθαρών. Κατά τον αρχαιολόγο-συγγραφέα W. GELL στο βιβλίο του «Η γεωγραφία και οι αρχαιότητες της Ιθάκης » λέει ότι η περιοχή ήταν αφιερωμένη στον θεό Απόλλωνα. Άλλη άποψη περί του ονόματος προέρχεται από την συγγραφέα κ. Ρίτα Τσιντήλη- Βλησμά όπου λέει ότι στο σημείο που είναι κτισμένη η εκκλησία των Καθαρών, υπήρχε πριν κάποιος ειδωλολατρικός ναός μάλλον της Θεά Αθηνάς. Μια από τις πολλές προσωνυμίες της Θεάς ήταν και ‘’Καθαρά’’ Λίγο πιο πέρα από το Μοναστήρι, υψώνεται το καμπαναριό όπου στο ισόγειο είναι το παρεκκλήσιο των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Κατά τους χρόνους της κατοχής και κυρίως από τους σεισμούς του 1953 το καμπαναριό γκρεμίστηκε, όπου και ξαναχτίστηκε. Η θέα που αντικρίζει κανείς από τη θέση που βρίσκεται το Καμπαναριό, είναι μοναδική. Φαίνεται το νότιο τμήμα του νησιού μας, μέρος του ανατολικού τμήματος της Κεφαλονιάς, στο βάθος αριστερά οι Εχινάδες νήσοι, τα δυτικά παράλια της Αιτωλοακαρνανίας, μακριά στο βάθος με καλή ορατότητα τις ακτές της Πελοποννήσου, και δεξιά την Ζάκυνθο. Η εικόνα της Παναγίας αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά και παριστά την γέννηση της εοτόκου. Στις αρχές του 1993 εγκαθίσταται στο Μοναστήρι ο Ιθακήσιος μοναχός Θεοδόσιος, ο κατά κόσμον Ηλίας Βλησμάς ο οποίος προέρχεται από την Ιερά Νέα Σκήτη του Αγίου Όρους και προσφέρει τις υπηρεσίες του στη χάρη της Παναγίας. Η Καθαριώτισσα είναι προστάτης και πολιούχος του νησιού μας, που γιορτάζεται μεγαλόπρεπα στις 8 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο. Βιβλιογραφία: 'Το Μοναστήρι της Παναγίας των Καθαρών Ιθάκης' (β΄ έκδοση) του πατέρα Θεοδόσιου Δενδρινού.
Ιερός Ναός Εισοδείων της Υπεραγίας Θεοτόκου: (Μητροπολιτικός). Ο Ιερός ναός της Παναγίας στα Λινοβρόχια, όπως λέγεται, χτίστηκε το 1800. Προϋπήρχε μικρός ναΐσκος τον οποίο μεγάλωσαν για τις ανάγκες των ενοριτών. Έχει ένα θαυμάσιο ολόγλυφο ξύλινο τέμπλο, μεταβυζαντινής τέχνης του 1793, που κατασκευάστηκε από τον Μετσοβίτη, και το επιβλητικό παλαιό κωδωνοστάσιο του 1820.
Η Εκκλησία της Ανωγής: Ο Ναός της Παναγίας στην Ανωγή Ιθάκης, κτισμένος σε υψόμετρο 500m, είναι ένας από τους μεγαλύτερους, σημαντικότερους και αρχαιότερους ναούς των Βαλκανίων. Είναι ρυθμού Βασιλικής μεγάλων διαστάσεων (μήκος 30m και πλάτος 10m περίπου) και όπως λέγεται κτίστηκε τμηματικά πριν από 700 χρόνια. Το εσωτερικό του Ναού παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι είναι ολόκληρο σκεπασμένο με τοιχογραφίες Βυζαντινής Τεχνοτροπίας και γι’ αυτό το λόγο έχει κηρυχθεί από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων από το 1959, ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Θαυμάσιες εικόνες Αγίων και μορφές Αγγέλων σπάνιας τεχνικής, μαρτυρούν το ασύγκριτο ταλέντο του ζωγράφου της εποχής, του Αντώνιου εξ Αγράφων που ήκμασε περί τα μέσα του 17ου αιώνα. Ο ζωγράφος προερχόταν από τη σχολή των Βραγγιανών Αγράφων στην οποία διατηρούνταν η Βυζαντινή Παράδοση. Οι μορφές των Αγίων και οι στάσεις τους είναι τυποποιημένες και η θέση τους στο Ναό ορισμένη με την πνοή, το χρώμα και την έκφραση που δίνει ο ζωγράφος. Σύμφωνα με επιγραφή στο πέτρινο τέμπλο, ο Αντώνιος εξ Αγράφων παρέδωσε τις εικόνες στα 1680.
Η Παλαιά Μητρόπολη του Νησιού: Οι τοιχογραφίες του Ναού είναι ένα αγιογραφικό έργο Βυζαντινής μεγαλοπρέπειας το οποίο υπογραμμίζει τον πολιτισμό της Ιθάκης εκατό χρόνια μετά την σύγκρουση Σταυρού και Ημισελήνου (Ναυμαχία Ναυπάκτου 1571) τότε που η Ανωγή ήταν η πρωτεύουσα της Ιθάκης και η Εκκλησία της Παναγίας ήταν η Μητρόπολη του Νησιού.
Η Επιγραφή: Στο κτιστό πέτρινο τέμπλο ο επισκέπτης διαβάζει την εξής επιγραφή, η οποία αποτελεί ιστορική μαρτυρία για την παλαιότητα του Ναού:
Το Δωδεκάπορτο, ο Γυναικωνίτης και το Καμπαναριό
Αξιοπρόσεχτα για τον επισκέπτη είναι το ξύλινο δωδεκάπορτο της εποχής του Εικοσιένα, οι πήλινες εντοιχισμένες στάμνες για την ακουστική του ναού, τα παλαιά πέτρινα μνημεία και ο διώροφος γυναικωνίτης στην πρόσοψη του οποίου παρίσταται η Θεία Κρίση.
Τέλος επιβλητικό και ωραίο από γνήσια νηρήτια πέτρα στέκει σε πείσμα του χρόνου το επιβλητικό Βενετσιάνικο καμπαναριό της εκκλησίας, σύμβολο του χωριού και πόλος ιερού προσκυνήματος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που εορτάζει στις 15 Αυγούστου.
