Η Ερέτρια είναι παραλιακή κωμόπολη της Εύβοιας, νοτιο-ανατολικά της Χαλκίδας, απέναντι από τις βόρειες ακτές τις Αττικής, στον Νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Κατά την αρχαιότητα ήταν από τις σημαντικότερες πόλεις-κράτη του ελληνικού κόσμου (6ος-5ος αιώνας π.Χ.). Μετέπειτα όμως έπαψε να θεωρείται σημαντικός οικισμός και σταδιακά ερημώθηκε. Στα νεώτερα χρόνια, μετά την καταστροφή των Ψαρών, ιδρύθηκε κωμόπολη στην θέση της αρχαίας πόλης αρχικά με το όνομα Νέα Ψαρά, αλλά μετά συνέχισε να αποκαλείται με το όνομα Ερέτρια.
Η Ερέτρια στην αρχαιοτητα: Η πόλη της κλασικής εποχής ιδρύθηκε περίπου τον 9ο αιώνα π.Χ., πιθανότατα ως το επίνειο του Λευκαδίου, 15 χιλιόμετρα δυτικότερα. Η ονομασία της πόλης προέρχεται από το: ἐρέτης (=κωπηλάτης). Αν και ο Στράβων σημειώνει ότι πρότερο όνομα της Ερέτριας ήταν Αρότρια. Το Λευκαδί πυρπολήθηκε το 825 π.Χ., κάτι που έδωσε την δυνατότητα στην Ερέτρια να αναπτυχθεί σε τοπική δύναμη.Η πρώτη αναφορά στην Ερέτρια γίνεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα, που εμφανίζεται στον κατάλογο των πλοίων που εκστρατεύουν κατά της Τροίας (Τρωϊκός Πόλεμος). Τον 8ο π.Χ. αιώνα, η Ερέτρια και η γειτονική Χαλκίδα, υπήρξαν οι πιο ακμάζουσες πόλεις της Εύβοιας. Η Ερέτρια έλεγχε την Άνδρο, την Τήνο, την Κέα, στις Κυκλάδες. Επίσης κατείχε και τμήμα των απέναντι ακτών της Βοιωτίας. Οι Ερετριείς ίδρυσαν και αποικίες στην Νότια Ιταλία από κοινού με τους Χαλκιδείς: τις Πιθηκούσες και την Κύμη.Όμως στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. η Ερέτρια και η Χαλκίδα συγκρούστηκαν μεταξύ τους, αναμέτρηση που διήρκεσε αρκετές δεκαετίες. Ο ιστορικός Θουκιδίδης μας δίνει λεπτομέρειες από αυτή την διαμάχη που έμεινε γνωστή ως Λιλάντιος Πόλεμος, από το όνομα μιας μικρής πεδιάδας κοντά στην Ερέτρια. Οι Ερετριείς τελικά ηττήθηκαν και έχασαν πολλές από τις κτήσεις τους.Η Ερέτρια συνέχισε τον αποικισμό περιοχών στο βόρειο Αιγαίο Πέλαγος, στην Ιταλία και την Σικελία.Το 499 π.Χ. με την Ιωνική Επανάσταση, υποστήριξαν μαζί με την Αθήνα τις πόλεις της Ιωνίας στην εξέγερσή τους κατά των Περσών. Μετά την αποτυχία της επανάστασης, ο Πέρσης βασιλιάς Δαρείος Α', θέλοντας να εκδικηθεί για αυτή την ενέργεια, πολιόρκησε και κατέστρεψε την πόλη κατά την Περσική εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη το 490 π.χ.. Κατά την καταστροφή της πόλης δεν έγιναν σεβαστοί ούτε οι ναοί της, καταστράφηκε ακόμη και ο μεγαλοπρεπείς ναός του Απόλλωνα.Η Ερέτρια κτίστηκε ξανά και έλαβε μέρος και στην Μάχη των Πλαταιών με 600 οπλίτες (479 π.Χ.). Τον 5ο αιώνα π.Χ. ήταν μέρος της Α' Αθηναϊκής Συμμαχίας. Το 446 π.Χ. όμως αποστάτησε από την συμμαχία, αλλά τελικά επανήλθε.Κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο οι Ερετριείς ήταν σύμμαχοι των Αθηναίων κατά των Σπαρτιατών. Το 411 π.Χ. έλαβε μέρος η λεγόμενη μάχη της Ερέτριας στην περιοχή, μεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών, μετά την μάχη όλες οι πόλεις της Εύβοιας επαναστάτησαν κατά του Αθηναϊκού ζυγού. Μετά την νίκη της Σπάρτης, το 404 π.Χ., η Αθήνα σταδιακά επανέκαμψε και εγκαθίδρυσε και πάλι ηγεμονικό ρόλο στην περιοχή της Εύβοιας, η οποία ήταν πλούσια σε σιτηρά. Οι Ερετριείς επαναστάτησαν και πάλι το 349 π.Χ.. Το 343 π.Χ. ο Φίλιππος Β' της Μακεδονίας είχε την πόλη υπό τον έλεγχό του, αλλά το 341 π.Χ. ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης, την υπέταξε.
Μετά την Μάχη της Χαιρώνιας (338 π.Χ.), όπου ο Φίλιππος νίκησε των συνασπισμένο στρατό Αθηναίων και Θηβαίων, σήμανε και το οριστικό τέλος της Ερέτριας ως σημαντική πόλη-κράτος. Η πόλη εξακολουθούσε να υφίσταται ως μικρή επαρχιακή κωμόπολη. Το 198 π.Χ. λεηλατήθηκε από τους Ρωμαίους και το 87 π.Χ. καταστράφηκε κατά την διάρκεια των Μιθριδατικών Πολέμων και τελικά ερημώθηκε.
Μνημεία - Αρχαιολογικοί Τόποι:
Το Αρχαίο Θέατρο της Ερέτριας είχε αρχικά κατασκευαστεί περί τον 5ο αι. π.Χ. Αργότερα η σκηνή του μετατοπίστηκε, βορειότερα,στη θέση που βρίσκεται σήμερα.Η σημαντικότερη μετατροπή στην κατασκευή του μνημείου, έγινε τον 4ο αι. π.Χ. Το κοίλο του Ερετριακού Θεάτρου, σε αντίθεση με πολλά άλλα ελληνικά θέατρα, βρίσκεται πάνω σε τεχνητά κατασκευασμένο λόφο.Σήμερα πάνω του διακρίνονται έντεκα κερκίδες, με τα εδώλιά τους κατασκευασμένα από τοπικό πωρόλιθο, ενώ διακρίνονται οκτώ κλίμακες. Η σκηνή είχε πρόσοψη ιωνικού ρυθμού. Διαθέτει δύο χώρους παρασκηνίου και στοά, που μέσω μίας κλίμακας, την συνδέει με την ορχήστρα. Στο κέντρο της καταλήγει και η υπόγεια δίοδος που ξεκινά από την σκηνή.Οι αρχές και οι πολιτιστικοί φορείς της πόλης καταβάλουν προσπάθειες για "επαναλειτουργία" του θεάτρου (όπως συμβαίνει με αρκετά αρχαία θέατρα της πατρίδας μας) με τη διοργάνωση στον συγκεκριμένο χώρο πολιτιστικών οργανώσεων με τον δέοντα σεβασμό βέβαια στην ιερότητα του χώρου και στην σημασία του.
Το Μουσείο Ερέτριας αποτελεί ένα από τα σημαντικά αρχαιολογικά μουσεία του ελληνικού χώρου, στο οποίο παρουσιάζονται ευρήματα από διάφορες εποχές. Εξέχουσα θέση σ' αυτά κατέχουν τα γλυπτά του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, και ιδιαίτερα το σύμπλεγμα του Θησέα με την αμαζόνα Αντιόπη. Το Μουσείο βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με το χώρο, γεγονός που βοηθά στην καλύτερη κατανόηση του. Το κτίριο του Μουσείου ανήκει στο ελληνικό κράτος, ενώ η επέκτασή του με μια δεύτερη μεγάλη αίθουσα χρηματοδοτήθηκε από την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή.Το ευρήματα προέρχονται από ανασκαφές της τοπικής Εφορείας και ξένων αρχαιολογικών σχολών (Ελβετική και Βρετανική Σχολή) στην ευρύτερη περιοχή της Ερέτριας. Χρονολογικά καλύπτουν όλο το φάσμα κατοίκησης της περιοχής, από την Εποχή του Χαλκού μέχρι και τα Ρωμαϊκά Χρόνια. Υπάρχει μια χρονολογική ταξινόμηση των προθηκών και των αντικειμένων, ξεκινώντας από τα αρχαιότερα και καταλήγοντας στα νεότερα. Στο μουσείο εκτίθεται κεραμική, όλων των περιόδων, γλυπτά και ανάγλυφα της Αρχαϊκής, Κλασικής και Ελληνιστικής Εποχής, χάλκινα αντικείμενα, όπως αγγεία, ειδώλια, είδη πολυτέλειας από την Ανατολή, κοσμήματα από χρυσό, ασήμι, χαλκό, φαγεντιανή (πόρπες, αλυσίδες, σκουλαρίκια κλπ), λυχνίες και οπλισμός. Ως σημαντικότερα εκθέματα του Μουσείου μπορούν να θεωρηθούν το γλυπτό σύμπλεγμα του Θησέα με την Αντιόπη από το δυτικό αέτωμα του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια, το πήλινο αγαλματίδιο Κενταύρου από το Λευκαντί, που αποτελεί την πρωιμότερη παράσταση αυτού του μυθολογικού όντος, η χάλκινη παρωπίδα αλόγου με έκτυπη παράσταση από τη βόρεια Συρία και παναθηναϊκοί αμφορείς.
Στον προθάλαμο του Μουσείο εκτίθενται γλυπτά του 4ου αι. π.Χ. και επιγραφές, μία από τις οποίες είναι σε γραφή «βουστροφηδόν». Η πρώτη κύρια αίθουσα του Μουσείου περιλαμβάνει τα ευρήματα της προϊστορικής Ερέτριας, όπως επίσης και τριών γειτονικών προϊστορικών οικισμών, αυτών της Ξηρόπολης, της Αμαρύνθου και της Μαγούλας.
Η Ξηρόπολη βρίσκεται βορειοδυτικά της Ερέτριας και έχει να επιδείξει και αποτελεί σημαντική θέση από το τέλος της Πρωτοελλαδικής Εποχής και την Μυκηναϊκή Εποχή. Ο οικισμός της Αμαρύνθου αποκαλύφθηκε πάνω σε τεχνητό λόφο νοτιοανατολικά της Ερέτριας και ξεκινά από την Πρώιμη Πρωτοελλαδική Εποχή (γύρω στο 3000 π.Χ.). Η Μαγούλα βρίσκεται μεταξύ Ερέτριας και Αμαρύνθου και ανάγεται χρονολογικά επίσης στην Πρωτοελλαδική Εποχή.
Τα σημαντικότερα εκθέματα, ωστόσο, προέρχονται από τα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία του Λευκαντίου και της Ερέτριας. Στη δεύτερη αίθουσα δεσπόζει το δυτικό αέτωμα του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, το οποίο χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. και αποτελεί δείγμα υψηλής τέχνης. Οι προθήκες που πλαισιώνουν το γλυπτό διάκοσμο παρουσιάζουν αντικείμενα από τον καθημερινό βίο, από τον ιδιωτικό βίο στο σπίτι, από τον αθλητικό βίο (παναθηναϊκοί αμφορείς), από το λατρευτικό βίο και από το νεκρικό βίο (κτερίσματα από κλασικούς, ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς τάφους). Τέλος, στην αυλή του Μουσείου παρουσιάζονται αρχιτεκτονικά μέλη, επιτύμβιες στήλες και ψηφίσματα, όπως επίσης και το σημαντικό εύρημα του κεραμικού κλιβάνου που βρέθηκε στην περιοχή της αρχαίας αγοράς της Ερέτριας και χρονολογείται στη Μεσοελλαδική Εποχή (2000 - 1650 π.Χ.).
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ερέτριας διαθέτει προθάλαμο, δύο κύριες αίθουσες, προαύλιο και αποθήκη. Το μουσείο εποπτεύεται από την ΙΑ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων που εδρεύει στη Χαλκίδα Εύβοιας.
Η "Οικία των Ψηφιδωτών" ήταν ισόγεια, κατασκευασμένη πάνω σε παλαιότερα οικοδομήματα περί το 370 π.Χ. Καταλάμβανε ένα χώρο 625 τ.μ. Η αρχιτεκτονική της αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχαιας ελληνικής κατοικίας. Περιλαμβάνει αίθριο, επίσημους και βοηθητικούς χώρους. Λόγω του ψηφιδωτού διάκοσμου οι αίθουσες στην βόρεια πλευρά χαρακτηρίζονται ως οι πιό θεαματικές. Η εικονογραφική θεματολογία του ψηφιδωτού διάκοσμου είναι εμπνευσμένη από την μυθολογία και τη Ιλιάδα. Η Οικία καταστράφηκε από πυρκαγιά στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.Το Ισείον, είναι ναός αφιερωμένος στην Ίσιδα και σε άλλες αιγυπτιακές θεότητες. Βρίσκεται στο νότιο τομέα της πόλης, πίσω από το μικρό λιμάνι, επιτρέποντας μας να συνδέσουμε την ύπάρξή του με την εμπορική δραστηριότητα στην Ερέτρια. Λατρεία αιγυπτιακών θεοτήτων στην Ελλάδα, έγινε κατά την ελληνιστική περίοδο.Ο ναός χρονολεγείται στον 4ο αι. π.Χ.
Ο τάφος των "Ερώτων": Πρόκειται για έναν τάφο μακεδονικού τύπου που χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ., περίοδος κατά την οποία, μετά την κυριαρχία των μακεδόνων εμφανίζονται και στη νότια ελλαδα ταφικά μνημεία αυτού του τύπου.
Ανάμεσα στα άλλα ευρήματα του τάφου, που σήμερα εκτίθενται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, βρέθηκαν και πήλινα αγαλματίδια Ερώτων, στα οποία οφείλεται η σημερινή ονομασία του μνημείου. Βρίσκεται στο λόφο βορειοδυτικά της Ερέτριας και διατηρείται σε αρκετά καλη κατάσταση.
